Na zijn bezoek aan de Fazenda Ribeirão besloten twee emigranten die geweigerd hadden het nieuwe contract met de coöperatie te tekenen met pater Strooband mee te gaan naar Castro. Dit waren Jos Sleutjes en Jan Lamers. Zij kochten direct een stuk grond op de aan Castrolanda grenzende Fazenda Bela Vista. Negen andere boeren volgden hun voorbeeld, waarna op 26 april 1953 de eerste familie arriveerde in de nieuwe kolonie.
Niet iedereen was enthousiast over deze voortvarendheid van Strooband. Met name de Nederlandse diplomatieke vertegenwoordiging in Rio de Janeiro en bij de Nederlandse consul in Paraná, dominee William Muller werkten tegen. In het derde en laatste deel van zijn uitvoerige brief aan het weekblad De Nieuwe Eeuw doet Strooband hiervan uitvoerig verslag.meer “Een nieuwe kolonie in Castro (3)”…
Toen begin 1953 op de Fazenda Ribeirão de tegenstelling tussen enerzijds de boeren die het nieuwe in het Portugees opgestelde contract hadden ondertekend en de dertig boeren die dat weigerden niet meer overbrugbaar bleek te zijn diende zich een “redder” aan in de persoon van pater Cornélio Strooband MSC. Strooband was sinds eind 1952 werkzaam in Castro en had van de bisschop van Ponta Grossa naar eigen zeggen opdracht gekregen een katholieke kolonie te stichten dat als tegenwicht kon dienen tegenover wat hij noemde de “protestantse invloedssfeer” die het gevolg was van de aanwezigheid van de Nederlandse kolonies Carambeí en Castrolanda. Daartoe had Strooband de boeren op het oog die in Holambra weigerden het nieuwe contract met de coöperatie te tekenen. Dit contract noemde hij “het drama van de getekenden en de ongetekenden.” Op 20 juni 1953 publiceerde het weekblad De Nieuwe Eeuw een uitvoerige brief van Strooband waarin deze zijn pogingen om deze kleine katholieke kolonie te realiseren. ‘Het pretentieloze, onopgesmukte verslag door een bezorgde jonge priester, boeiend in zijn eenvoudige stijl, herbergt een zee van tragiek en teleurstelling’, aldus het weekblad. Hij schetst hierin de situatie die hij aantrof in Castro, zijn bezoek aan Ribeirão en tenslotte de stichting van de kolonie Santo António in Castro en de tegenwerking die hij daarbij ondervond van de Nederlandse autoriteiten in Rio en Paraná. Het eerste deel van Stroobands relaas handelt over zijn aankomst in Castro en zijn kennismaking met de nabijgelegen protestantse kolonies Carambeí en Castrolanda.meer “Een nieuwe kolonie in Castro (1)”…
In het voorjaar van 2014 ging het programma TULIPANA van start met als doel het behoud, beheer en de toegankelijkheid van het (documentair) cultureel erfgoed van de Nederlandse groepsmigraties naar Brazilië te verbeteren. Het programma is een initiatief van het Centre for Global Heritage and Development (CGHD). Om meer kennis en ervaring op te doen en de situatie ter plaatse zelf te onderzoeken bezochten Mara de Groot (CGHD) en Marco Roling van 17-28 november 2014 het zuiden van Brazilië. Zij bezochten Rio de Janeiro, waar zij een ten behoeve van de Nederlandse Vereniging in Rio (NVR) georganiseerde archiefworkshop bijwoonden, alsmede de kolonies Holambra I en Castrolanda. Verder werden de staatsarchieven van de deelstaten São Paulo en Paraná bezocht.
Ordenen van het NVR-archief
Op 18 en 19 november organiseerde het Arquivo Nacional (AN) te Rio een workshop voor leden van de Nederlandse Vereniging (NVR). Medewerkers namen direct het NVR-archief onder handen door de staat van conservering te beoordelen, nietjes en paperclips te verwijderen en stofvrij in te pakken. Voor aanvang werd gesproken met de directeur van het AN, Jaime d’Antunes. Tijdens de workshop gaven medewerkers van het AN presentaties over het conserveren, inventariseren en beschrijven van archieven. Op de tweede dag gingen de deelnemers aan de workshop zelf met het archief aan de slag. Omdat twee dagen te kort waren om het archief volledig onder handen te nemen, bood het AN aan om voor de NVR vervolgbijeenkomsten te houden. Het bezoek aan Rio werd op 19 november afgesloten op de residentie van de Nederlandse consul-generaal Arjen Uijterlinde. Daar werd een presentatie gegeven van TULIPANA en de film ‘Novo Comeco’ van Martijn van Eijck vertoond, over de beginjaren van Holambra.
Tijdens het bezoek op Holambra (20 en 21 november) werd onder bezielende leiding van Annemarie van der Knaap allereerst het museum van Holambra bezocht. Daar bleek dat de archiefcollectie weliswaar overzichtelijk en ordelijk was opgeborgen, maar niet onder de meest optimale bewaaromstandigheden. Een Braziliaanse archivaris is bezig het archief te inventariseren, maar zij is onzeker of ze dit op de goede manier gedaan heeft. Doordat zij de Nederlandse taal niet beheerst is zij niet goed in staat om het materiaal te beoordelen en waarderen. Voorts bleek dat er ook op andere locaties in Holambra archieven en collecties berusten, die het nodig maken een grootschaliger identificatie te maken van de aanwezige archieven, staat van conservering en een globale inventarisatie op te maken. Bij het Museu Holambra bestaat een grote behoefte aan het op een deugdelijke manier inventariseren, beschrijven en digitaliseren van collecties. Op 21 november werd het Memorandum of Understanding voor samenwerking binnen het TULIPANA-programma getekend door Mara de Groot en de voorzitter van het museum Jan Eltink. Voor februari staat op Holambra een archiefworkshop gepland die verzorgd zal worden door het staatsarchief van São Paulo (APESP). ’s-Middags werd een bezoek gebracht aan de veiling van Holambra. Directeur André van Kruijssen bood zijn hulp aan, in de vorm van werkruimte en apparatuur in ruil voor deelname aan TULIPANA. Voor de veiling kan dit een opmaat zijn voor grootschalige digitalisering van het eigen archief.
Namens het Museu Holambra tekende Jan Eltink het MoU.
Op 22 november werden Mara en Marco opgehaald door Ina Nienhuys van Castrolanda. Onderweg werd in Carambeí een bezoek gebracht aan het Parque Histórico, een openluchtmuseum dat uitleg geeft over het ontstaan van Carambeí in 1911. Op 23 en 24 november werd op Castrolanda het ‘Memorial da Imigração Holandesa’ (2001) bezocht, bestaande uit de graanmolen, ‘De Immigrant’ met expositieruimte en het fraaie museum, ‘Casa do Imigrante Holandês’ uit 1991. De bedoeling is dat het documentatiecentrum en het museum binnen afzienbare tijd zullen worden gehuisvest in een nieuw Cultureel Centrum. Het archief van het museum is divers en bestaat uit foto’s, brieven, artikelen, tijdschriften. Drie vrijwilligsters houden zich op wekelijkse basis bezig met het archief. Ze scannen foto’s en zijn bezig om een inventaris op te zetten. Er is behoefte aan specifieke instructie over scannen en inventariseren, om zeker te weten dat men op de goede manier bezig is en men niets overnieuw hoeft te doen. Op 24 november vond een presentatie plaats van TULIPANA, waarbij ook vertegenwoordigers van de coöperatie, de kerk en de ACBH (Associação Cultural Brasil Holanda), de overkoepelende culturele organisatie voor alle Nederlandse kolonies, aanwezig waren. Het Memorandum of Understanding werd namens het bestuur van de Associação dos Moradores de Castrolanda (AMC) getekend door Lucas Rabbers.
Met de dames van het archief in Castrolanda
Op 25 november werd in Curitiba het staatsarchief van Paraná (DEAP) bezocht. DEAP is bereid samen te werken met Castrolanda om de behoeften inzake de bewerking van archieven en de organisatie van een workshop in kaart te brengen. Ook werd gesproken met de honorair consul Robert de Ruyter. Het consulaat beschikt over een uitgebreid archief. Aangezien dit archief eigendom is van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken, kan TULIPANA hier niets bieden. Wel bood het CGHD een bemiddelende rol aan bij het werven van een stagiaire voor het inventariseren van het archief. Op 27 november werd het staatsarchief van São Paulo (APESP) bezocht. APESP gaf aan graag een workshop te willen organiseren voor de vrijwilligers van Holambra. Deze staat gepland voor 23 en 24 februari 2015. Daarvoor zullen medewerkers een oriënterend bezoek aan Holambra brengen om te praten over de invulling van de workshop. Het werkbezoek werd afgesloten met een bezoek aan het Immigratiemuseum in São Paulo.
Het werkbezoek aan Brazilië was voor alle betrokkenen uitermate nuttig, zinvol en plezierig. Er is veel gesproken met betrokkenen over de migratiegeschiedenis en het erfgoed van de Nederlandse immigranten. Het is interessant en nuttig uit de eerste hand verhalen te horen over het ontstaan en de opbouw van de Nederlandse kolonies. Op die manier werd meer context- en achtergrondinformatie verworven over hoe men de op allerlei locaties aanwezig zijnde archieven moet zien, die tezamen de geschiedenis van de kolonie vertellen. Ook het besef dat de nu nog levende immigranten een inhoudelijke bijdrage kunnen leveren aan de beschrijving van archiefmateriaal is versterkt door het bezoek. Het TULIPANA-programma is bij diverse partijen goed onder de aandacht gebracht. Daarbij zijn verwachtingen ten aanzien van het project, de beoogde resultaten en de weg waarlangs deze resultaten bereikt worden bij de diverse partijen besproken en in een realistischer kader geplaatst. Er kunnen nu een aantal praktische zaken worden georganiseerd. Het grotere plaatje van erfgoedbeheer mag niet uit het oog worden verloren, maar het is wel zaak om met kleine haalbare activiteiten te beginnen en onderlinge contacten tot stand te brengen om deze te realiseren. Het TULIPANA-projectteam kan vanuit Nederland de activiteiten niet zelf gaan uitvoeren, maar wel initiëren, voorbereiden en begeleiden samen met archiefinstellingen in Brazilië.
Het uitgebreide verslag van het werkbezoek kunt u hier downloaden. Van het bezoek aan Holambra verscheen ook een artikel in het plaatselijke weekblad.
Vorig jaar verscheen van de hand van Lodewijk Hulsman een archiefgids waarin de in Nederland aanwezige bronnen betreffende de Nederlandse groepsemigratie naar Brazilië in kaart wordt gebracht. Deze archiefgids kwam tot stand in het kader van het Gedeeld Cultureel Erfgoedprogramma, waarin Brazilië een van de focuslanden is van het beleid van de Nederlandse overheid. Als vervolg hierop wordt momenteel gewerkt aan een programma dat zich richt op het cultureel erfgoed dat op de groepsvestigingen zelf aanwezig is. Dit programma heeft inmiddels de naam TULIPANA gekregen.
Het TULIPANA programma heeft tot doel het bedreigde cultureel erfgoed van Nederlandse emigranten en expats in Brazilië veilig te stellen en tevens dit materiaal digitaal te ontsluiten. Samen met vrijwilligers werken we aan de inventarisatie, conservering, digitale ontsluiting en het beschikbaar stellen van de bronnen: foto’s, Nederlandstalige archieven en Nederlandstalige week- en maandbladen.
Tulipana doet dit niet alleen voor de emigranten en hun nazaten zelf, maar ook voor familieleden en geïnteresseerden in Nederland en elders in de wereld. Met het online publiceren van de bronnen wordt het materiaal tevens toegankelijk voor (Nederlandstalige) onderzoekers (historici, antropologen, taalonderzoekers, etc.).
Het project is gericht op een duurzame oplossing. Na afloop van het project zal het website-beheer en/of de digitale bestanden worden overgedragen aan partijen die verder kunnen gaan met het proces van digitaliseren, beschrijven en publiceren van het bronmateriaal.
Samenvattend zijn de vijf doelstellingen:
Verbeteren van het behoud van het cultureel erfgoed
Ontwikkelen van een database van de collectie
Ontwikkelen en implementeren van de online publicatie
Leveren van duurzame oplossingen
Bronnen presenteren aan het publiek
Bedreigd erfgoed
De lokale musea van de Nederlandse groepsvestigingen Castrolanda en Holambra hebben het Centre for Global Heritage and Development in Leiden, dat optreedt als penvoerder van Tulipana, gevraagd om assistentie bij het conserveren van het lokale cultureel erfgoed en het verbeteren van de toegankelijkheid van de historische bronnen. Het projectteam streeft ernaar deze werkzaamheden ook te verrichten ten behoeve van de erfgoedinstellingen in de andere Nederlandse groepsvestigingen. Zij worden uitdrukkelijk uitgenodigd zich bij dit project aan te sluiten.
Hoewel er in verschillende groepsvestigingen aandacht is voor het Nederlands cultureel erfgoed, ontbreekt het de vrijwilligers van deze erfgoedinstellingen aan kennis en middelen voor een adequate conservering en ontsluiting van dit erfgoed. Met name het papieren erfgoed wordt in meerdere opzichten bedreigd. Allereerst zijn veel archiefmateriaal en publicaties (week- en maandbladen) uit de pioniersfase (tot ca. 1970) geschreven in het Nederlands. Met het verdwijnen van de eerste generaties staat de kennis van de Nederlandse taal onder druk. Vroeg of laat zal die kennis geheel verdwijnen. Dit betekent dat het schriftelijk materiaal voor de nazaten van de emigranten praktisch ontoegankelijk wordt. Verder wordt dit schriftelijk materiaal vaak in matige tot slechte omstandigheden bewaard. Het (sub)tropische klimaat in Brazilië is niet gunstig voor het langdurig bewaren van papier en inkt. Kennis over de mogelijkheden om de bewaarcondities te verbeteren ontbreekt. Zo zijn foto’s reeds verbleekt en aan elkaar geplakt. Als gevolg van het verdwijnen van het documentair erfgoed van de Nederlandse migranten zal de kennis van de pioniersjaren van deze groepsvestigingen mogelijk worden gereduceerd tot enkele populair historische clichés.
150 jaar groepsmigratie tussen integratie en identiteit
Over de Nederlandse groepsmigratie is in de afgelopen decennia al veel literatuur verschenen. Zowel historici – waaronder ikzelf -, antropologen, sociologen, landbouwkundigen en geografen hebben dit verschijnsel dat zich nergens anders in die omvang heeft voorgedan, aan een serieuze studie onderworpen. Bovendien hebben ook de emigranten zelf hun geschiedenis te boek gesteld en zijn er ook enkele journalistieke werken over de Nederlandse groepsvestigingen verschenen.
Opvallend is dat er nauwelijks pogingen ondernomen zijn voor een integrale benadering van de Nederlandse groepsmigratie naar Brazilië. Het boek Praktijk en patroon van recente Nederlandse groepsmigraties van Willem van der Mast is een uitzondering, maar dateert alweer van 1963. Ook Kees Wijnen’s rapport De Nederlandse agrarische groepsvestigingen in Brazilië uit 2001 is een integrale studie, maar focust zich vrijwel uitsluitend op landbouwkundige ontwikkelingen. Alle andere studies hebben in de regel één of enkele groepsvestigingen tot studieobject. Inmiddels is de omvangrijke reeks boeken verder verrijkt met nieuwe werken over Carambeí, Gonçalves Junior, Holambra I en Campos de Holambra (Holambra II). Hoewel nieuw onderzoek in Nederland en in Brazilië meer licht zal werpen op de afzonderlijke groepsvestigingen en ongetwijfeld ‘untold stories’ aan het licht zal brengen, is er alle aanleiding om een geïntegreerde geschiedschrijving van de Nederlandse groepsmigratie naar Brazilië te entameren. In het navolgende wil ik daarvoor een korte opzet schetsen aan de hand van reeds verschenen literatuur. Daarna zal ik mijn bijdrage afsluiten met enkele opmerkingen over de integratie van de Nederlandse groepsvestigingen in de Braziliaanse samenleving.
De geschiedenis van de Nederlandse emigratie naar Brazilië sinds de onafhankelijkheid in 1822 omvat drie fasen:
Groepsmigratie als resultaat van het opereren van Braziliaanse propagandacommissies in Nederland (1858-1940).
Georganiseerde groepsmigratie als resultaat van nauwe samenwerking tussen Nederlandse en Braziliaanse overheden (1940-1970).
Spontane vestiging (1970-heden).
1858-1940 De eerste fase begint in 1856 als vanuit de deelstaat Espírito Santo de Associação Central de Colonização (ACC) met behulp van het emigratiekantoor Steinmann & Co uit Antwerpen inschakelde om propaganda te maken voor nieuwe landbouwkolonies. Met beloftes van een vrije overtocht en een stuk grond tegen aantrekkelijke voorwaarden werden tussen 1858 en 1862 Zeeuwse landarbeiders naar Brazilië gelokt. Van enkele vestigingen in Espirito Santo zijn 150 jaar na dato amper sporen van Nederlandse aanwezigheid terug te vinden. De betrokken families zijn óf verder getrokken of volkomen geassimileerd en hoogstens herkenbaar aan verbraziliaanste achternamen. Alleen de kolonie Holanda, waar zich nazaten van emigranten van emigranten uit Zeeuws-Vlaanderen bevinden, heeft de tand des tijds weten te doorstaan. De groep wist amper het niveau van zelfvoorziening te ontstijgen en wist wonderwel zijn Nederlandse identiteit te handhaven. Heden ten dage spreken nog enkele nazaten een Zeeuws-Vlaams dialect. Hun lotgevallen zijn in 2008 opgetekend door Ton Roos en Margje Eshuis onder de titel Op een dag zullen ze ons vinden.
In 1908 kwam een nieuwe propagandacommissie – ditmaal opgezet door de Braziliaanse federale overheid ‑ met vergelijkbare verhalen naar Europa en wist in de periode 1908-1910 ruim tweeduizend Nederlandse emigranten naar Brazilië te lokken. De emigratie werd bovendien gestimuleerd door de geregelde bootdienst die de Hollandsche Lloyd net begonnen was met bestemming Zuid-Amerika. De emigranten vestigden zich in de centrale deelstaat Minas Gerais en de twee zuidelijke deelstaten Rio Grande do Sul en Paraná. De bekendste nederzetting waar Nederlandse emigranten zich vestigden was Gonçalves Junior in de deelstaat Paraná. De berichten over misstanden in de kolonies waren voor de Nederlandse regering aanleiding om ongeveer 1000 emigranten te repatriëren. Voor veel emigranten kwam dit te laat. Zij waren al door ziekten en slechte voeding gestorven en van het opzetten van een eigen landbouwbedrijf kwam meestal niets terecht in een nog onontgonnen en geïsoleerd gebied. Gonçalves Junior kreeg bij de Nederlandse emigranten de dubieuze naam ‘het vrouwenkerkhof’. Over deze emigratiegolf publiceerden Ruth en Willem Kiewiet uit Carambeí in 2011 een rijk geïllustreerd boek.
De stichting van Carambeí vloeide voort uit het mislukken van Gonçalves Junoir. Enkele families, aangevuld met nieuwkomers uit het Zuidhollandsche ’s-Gravendeel en de Haarlemmermeer, begonnen in 1911 een nieuwe vestiging op grond die voor hen beschikbaar was gesteld door de ‘Brasil Railway Company’. Carambeí, door Kees Wijnen gerekend tot de projectvestigingen, was van oorsprong een spontane vestiging, die door zijn homogene karakter – de meeste emigranten waren van gereformeerde komaf en hebben een eigen kerk, eigen scholen en later ook een coöperatie gesticht – na 1945 werd gerekend tot de grote Nederlandse landbouwkolonies.
1940-1970 De tweede fase van de Nederlandse emigratie naar Brazilië begint na 1945 als kerkelijke en maatschappelijke groeperingen in Nederland op zoek gaan naar mogelijkheden voor groepsvestigingen. De katholieken waren de eersten die hierin slaagden met de stichting van Holambra I in 1948 in de deelstaat São Paulo. Gereformeerde boeren uit Noord-Nederland, mede geholpen door de Christelijke Emigratie Centrale en de bestaande kolonie Carambeí volgden in 1951 met de stichting van Castrolanda op circa 35 kilometer afstand van Carambeí. In beide projectvestigingen vormde naast de kerk de door hen opgerichte coöperatie het middelpunt van de gemeenschap. In 1960 werd vanuit Carambeí en Castolanda een vervolgnederzetting opgezet nabij Arapotí, waar zich ook nieuwe emigranten uit Nederland vestigden. Dit gebeurde nog hetzelfde jaar ook vanuit Holambra I, wat leidde tot de stichting van Holambra II.
Eén projectvestiging komt amper meer ter sprake en dat ligt vooral aan het feit dat deze in het begin van de jaren zeventig is opgeheven. In 1949 stichtte een groep vrijgemaakt-gereformeerde boeren in de deelstaat Paraná de groepsvestiging Monte Alegre. De emigranten hadden de grond die zij bewerkten niet in eigendom en moesten toen de papierfirma Klabín de pacht opzegde, de kolonie verlaten. Pogingen om een nieuwe vestigingsplaats te vinden liepen op niets uit, waarna de groep zich gedwongen zag terug te keren naar Nederland. Ook de lotgevallen van deze emigranten vragen om serieus historisch onderzoek.
Molen “Povos Unidos”, Holambra.
Ook in deze tweede fase was sprake van spontane vestiging. Deze kwamen voort uit de interne moeilijkheden die Holambra I in de eerste tien jaar heeft moeten doorstaan. Een grote groep vestigde zich tussen 1951 en 1953 in Rio Grande do Sul in de nabijheid van Não Me Toque. Een deel van de emigranten keerde later terug, terwijl anderen een grote materiële welvaart wisten te realiseren. Van grote onderlinge samenhang was geen sprake. Met een coöperatie hadden ze slechte ervaring. In 1953 vestigde zich een kleine groep voormalige katholieke Holambra-boeren zich in Tronco, in de nabijheid van Carambeí en Castrolanda terwijl in 1959 een groep zich in het kustgebied van de zuidelijke deelstaat Santa Catarina vestigde.
1970-heden Na 1970 begon een nieuwe fase van spontane vestiging. Hier ging het om boeren die verspreid in de nabijheid van een stad bedrijven stichten. Ze kenden in de regel weinig of geen gemeenschappelijke verenigingen of instellingen. Vaak zijn het kinderen van emigranten in de oudere groepsvestigingen die hun vleugels uitslaan, soms aangevuld met nieuwe emigranten. De oudste van dit type vestigingen waren Maracajú in de deelstaat Mato Grosso do Sul en Paracatú in Minas Gerais, beide opgericht in 1972. In 1985 volgden Rio Verde in de deelstaat Goias en Brasolândia in de deelstaat Minas Gerais, en in 1995 Balsas in de noordelijke deelstaat Maranhão. De groep boeren van Nederlandse komaf in Maracajú kent een gemengde komaf. Hierbij waren emigrantenkinderen betrokken uit zowel Não Me Toque, de Paraná-kolonies en de Holambra’s. Paracatú werd opgezet vanuit Não Me Toque. In Rio Verde vestigden zich emigrantenkinderen uit de beide Holambra’s terwijl in bij de vestiging Balsas emigranten uit Carambeí, Castrolanda en Arapotí waren betrokken. De vestiging Brasolândia (Unaí) verdient bijzondere aandacht, omdat het hier gaat om een groep vrijgemaakt-gereformeerden, waaronder familieleden en kennissen van de groep emigranten die eerder gevestigd waren in de opgeheven nederzetting Monte Alegre.
Vergelijking Door in plaats van geschiedenissen te schrijven van afzonderlijke groepsvestigingen of uit te gaan van de religieuze gezindheid van groepsvestigingen – dus alleen een geschiedenis van de protestantse vestigingen in Paraná of de katholieke Holambra’s in de deelstaat São Paulo, ontbreekt de mogelijkheid om vergelijkingen te maken tussen nederzettingen die in dezelfde periode zijn ontstaan en die desalniettemin een andere ontwikkeling hebben doorgemaakt. Zelf heb ik 25 jaar geleden onderzoek gedaan naar de bewogen ontstaansgeschiedenis van Holambra I. Castrolanda werd in dezelfde tijd gesticht maar is interne scheuringen bespaard gebleven. Ligt dit in de verschillen in aanpak van de selectie van emigranten, de homogeniteit van de groep of speelde de factor religie hierin een doorslaggevende rol? Feit is wel dat in beide groepsvestigingen sprake was van aanvangsmoeilijkheden, waarbij Castrolanda kon steunen op kennis, ervaring en financiële ondersteuning van Carambeí. Ook de ontwikkelingen in Arapotí en Holambra II lenen zich voor een vergelijking.
Integratie en identiteit De wijze waarop een groepsvestiging was georganiseerd, de sociaal-economische status en ook vooral de kerkelijke denominatie van de emigranten waren in belangrijke mate bepalend voor de integratie in de Braziliaanse samenleving. Het sociaal-economische isolement stelde de nazaten van de Zeeuwse emigranten in Holanda, Espirito Santo in staat hun Nederlandse identiteit na zes generaties in stand te houden. De verbetering van de infrastructuur en de stichting van sociale voorzieningen, zoals onderwijs, zorgt ervoor dat heden ten dage die identiteit onder druk komt te staan en het dus onwaarschijnlijk is dat er over enkele decennia in de binnenlanden van Espirito Santo nog een Zeeuws-Vlaams dialect wordt gesproken.
Voor de latere vestigingen geldt dat de Nederlandse identiteit het sterkst wordt beleefd in de coöperatief georganiseerde landbouwvestigingen en in mindere mate op de verspreide vestigingen, zoals Não Me Toque en de meeste spontane vestigingen van na 1970. De emigranten in deze vestigingen maken deel uit van een grotere gemeenschap van mensen met een uiteenlopende herkomst. In enkele vestigingen is sprake van enkele gemeenschappelijke activiteiten, maar de infrastructuur die de vijf projectvestigingen kennen, ontbreekt.
In de vijf projectvestigingen zijn de emigranten en hun kinderen niet alleen sociaal-cultureel met elkaar verbonden, maar ook zijn zij economisch op elkaar aangewezen. Bovendien wordt het wij-gevoel versterkt door eigen kerken, winkels, sportvoorzieningen, scholen e.d. Tussen de coöperatieve landbouwvestigingen is bovendien een verschil waarneembaar tussen de katholieke Holambra’s en de protestants-christelijke kolonies in Paraná. Heden ten dage beroepen zij nog steeds Nederlandse dominees, terwijl de tijd dat het religieus leven op de Holambra’s bepaald werd door Nederlandse paters en zusters al enkele decennia achter ons ligt. Voor de Holambra’s geldt overigens dat al vanaf de jaren zeventig gemengde huwelijken tussen emigrantenkinderen en Brazilianen gemeengoed zijn geworden; in de protestants-christelijke groepsvestigingen ligt dit gezien het religieuze verschil gevoeliger. Ook de Nederlandse taal weet zich hierdoor beter te handhaven dan op de katholieke Holambra’s.
Voor de meeste Nederlandse groepsvestigingen geldt bovendien dat het sociaal-economisch succes een kloof gecreëerd heeft. De emigranten zijn vaak eigenaar van grote landbouwbedrijven, terwijl de Brazilianen als landarbeider of werknemer bij hen in dienst zijn. Pas met de komst van goedopgeleide Brazilaanse werknemers ontstond er een meer gelijkwaardige positie tussen de Nederlanders en een deel van de Braziliaanse bevolking. Het ligt in de verwachting dat deze kloof langzaam gedicht wordt. Toen ik 25 jaar geleden een jaar op Holambra I verbleef constateerde ik dat de oude generatie nog duidelijk Nederlands was, maar de tweede generatie een mengelmoes was van Nederlandse en Braziliaanse invloeden, een verschijnsel dat we in Nederland ook aantreffen bij de tweede generatie allochtonen.
Campos de Holambra
Terwijl in spontane vestigingen de Nederlandse identiteit langzaamaan minder zichtbaar zal worden, is dit op de vijf projectvestigingen nog niet het geval. Integendeel, uit commerciële overwegingen wordt die identiteit juist opgepoetst. Mede aangespoord door Braziliaanse politici, worden de groepsvestigingen getransformeerd tot toeristische trekpleisters, waarbij ook Brazilianen zich een Nederlandse identiteit aanmeten. Het zou me niets verbazen als zij ook deelnemen aan het klompendansen en allerlei Nederlandse attributen, zoals Delfts blauw, klompen en molentjes verkopen. De Nederlandse identiteit wordt daarmee deel van de culturele diversiteit die de Braziliaanse samenleving kenmerkt.
Kerkelijke ontwikkelingen Tot slot nog enkele opmerkingen over de Nederlandse protestantse inbreng in Brazilië. Carambeí, Castrolanda en Arapotí stonden aan de wieg van de Braziliaanse zusterkerk van de Gereformeerde Kerken in Nederland, de Igrejas Evangelica Reformadas do Brasil (IER). Binnen het enorme land is het maar een kleine religieuze entiteit van 2500 lidmaten, die bovendien nauw gelieerd is aan de Nederlandse agrarische groepsvestigingen. Buiten deze vestigingen zijn er inmiddels enkele zendingskerken ontstaan.
De Gereformeerde Kerken (Vrijgemaakt) kenden in Brazilië een heel bewogen geschiedenis. De in de jaren zeventig opgeheven nederzetting Monte Alegre nam zowel in de Braziliaanse samenleving als ook binnen de Nederlandse groepsvestigingen een geïsoleerde positie in. Aangezien de vrijmaking in Nederland nog vers in het geheugen lag, was aansluiting van hun kerk bij de IER niet aan de orde. De houding binnen de emigrantengroep tegenover integratie was ronduit negatief. Illustratief is waren de woorden van hun dominee Los: ‘Wie naar Brazilië emigreert, blijve Nederlander!’ De groep beschouwde zich als een op zichzelf staande gemeenschap, wier leden op elkaar waren aangewezen. Omgang met de inheemse bevolking werd niet mogelijk geacht. Net als de andere projectvestigingen heeft ook Monte Alegre eind jaren vijftig pogingen ondernomen om een vervolgnederzetting op te zetten. Begin jaren zeventig werd de kolonie zoals gezegd opgeheven. Van der Mast concludeerde in zijn studie over groepsmigraties dat deze groep emigranten het verkeerde land van vestiging heeft gekozen.
Kerk in Castrolanda
Bij de stichting van de Brasolândia in 1985 hebben de vrijgemaakte geloofsgenoten gekozen voor een meer open nederzetting temidden van de Braziliaanse bevolking. Ook de kerk die zij in 1991 gesticht hebben was minder geïsoleerd. Allereerst heeft men een Braziliaanse predikant aangesteld; bovendien heeft de kerk zich in 2002 aangesloten bij de Igreja Reformada do Brasil, een vrijgemaakt-gereformeerd kerkgenootschap, die het resultaat was van de zendingsactiviteiten van Nederlandse en Canadese zusterkerken in het noorden en en zuiden van Brazilië. Toch vormt ook de IRB met ongeveer 500 lidmaten een kleine geloofsgemeenschap die nog veel zendingswerk zal moeten verrichten om dieper te wortelen in de Braziliaanse samenleving.
Besluit In het voorgaande heb ik willen aantonen dat integratie in de Braziliaanse samenleving afhankelijk is van drie factoren, namelijk de mate van geslotenheid van een groepsvestiging, de religieuze identiteit van de emigrantengroep en de sociaal-economische positie. Van geslotenheid is momenteel nauwelijks meer sprake, wel kan een combinatie van materiële welvaart en een afwijkende religieuze identiteit remmend werken op het integratieproces. Anderzijds biedt Brazilië voldoende ruimte voor uiteenlopende nationale en religieuze tradities. Het land is immers een toonbeeld van culturele diversiteit. Daarin is uit commerciële en toeristische overwegingen volop ruimte voor het oppoetsen van het Nederlandse karakter van de groepsvestigingen.
Deze bijdrage is een geactualiseerde versie van een lezing gehouden tijdens een studiedag van de Christelijke Emigratie Centrale op 24 april 2009 te Utrecht.
Na zijn bezoek aan de Fazenda Ribeirão besloten twee emigranten die geweigerd hadden het nieuwe contract met de coöperatie te tekenen met pater Strooband mee te gaan naar Castro. Dit waren Jos Sleutjes en Jan Lamers. Zij kochten direct een stuk grond op de aan Castrolanda grenzende Fazenda Bela Vista. Negen andere boeren volgden hun voorbeeld, waarna op 26 april 1953 de eerste familie arriveerde in de nieuwe kolonie.
